Barbara Głąb
Czy zastanawialiście się, jak powstaje tęcza i po co ona w ogóle jest? Założę się, że kiedy byliście małymi dziećmi, zadawaliście sobie wielokrotnie tego typu pytania.
Tęcza od zawsze przyciągała uwagę filozofów. Dla przykładu, badania nad tęczą prowadził Arystoteles, ustalając jakie jest rozmieszczenie jej barw. Z kolei pierwszym, który postawił pytanie, co jest przyczyną wszystkich stanów, rzeczy, zjawisk był Tales z Miletu. Co go do tego skłoniło? Co w ogóle ludzi skłania do filozofowania? Zanim poszukamy odpowiedzi na to pytanie, dopowiedzmy sobie, kim jest filozof.
Filozof – powiada Platon – jest miłośnikiem mądrości, a będąc nim, jest pomiędzy mądrością i głupotą. Bo to tak jest: z bogów żaden nie filozofuje ani nie pragnie mądrości – on ją ma; ani żadna inna istota mądra nie filozofuje. Głupi też nie filozofują i żaden z nich nie chce być mądry. Bo to właśnie jest całe nieszczęście w głupocie, że człowiek nie będąc ani pięknym i dobrym ani mądrym, przecie uważa, że mu to wystarczy. Badacz filozofii starożytnej Pierre Hadot, analizując ten fragment dzieła Platona Uczta, dochodzi do wniosku, że mądrość jest czymś, co nigdy nie uda się zrealizować w sobie jako stanu trwałego i definitywnego. Prawda lubi się ukrywać – pisze Heraklit w dziele O naturze. A skoro rzeczy tak się mają, że dla człowieka całkowite poznanie jest niemożliwe, to dlaczego wciąż ponawia on trud wyjaśnienia tajemnicy wszechświata? Z rozważań Arystotelesa zawartych w jego słynnej Metafizyce wynika, że za wiedzą o pierwszych przyczynach i zasadach zaczęto rozglądać się wtedy, kiedy zatroszczono się o prawie wszystkie potrzeby życiowe, o rzeczy potrzebne do wygody życia i przyjemnego spędzania czasu. Czy nadmiar wolnego czasu to wystarczający powód do tego, aby zacząć stawiać filozoficzne pytania? Co innego mogło skłonić starożytnych Greków do filozofowania? Platon odpowiada: zdziwienie. Jego zdaniem zdziwienie wyznacza początek filozofowania. W dialogu Teajtet pisze: To stan bardzo znamienny dla filozofa: dziwić się. Nie ma innego początku filozofii, jak to właśnie. Zdaje się, że ten kto Irydę nazwał córką Podziwu, niezłą wywiódł genealogię. Zdziwienie jest efektem obcowania z czymś co, jak tęcza, wydawało się znane, ale nagle zaczęło przedstawiać się zupełnie inaczej i stało się problemem, zagadką, wyzwaniem rzuconym rozumowi.
Arystoteles, uczeń Platona, też uznaje zdziwienie za początek filozofii. W swoim dziele Metafizyka pisze: Dzięki bowiem dziwieniu się ludzie obecni, jak i pierwsi myśliciele, zaczęli filozofować; dziwiły ich początkowo niezwykłe zjawiska spotykane codziennie, później z wolna stawali wobec trudniejszych zagadnień, jak na przykład z wobec zjawisk związanych z Księżycem, Słońcem i gwiazdami, i wobec powstania wszechświata. Dziwiąc się – zaznacza – człowiek uświadamia sobie swoją niewiedzę. Dziwienie jest bodźcem poznania. Człowiek, dążąc do mądrości, nie może jednakże poprzestać na tym doświadczeniu, ponieważ doświadczenie nie stanie się wiedzą, dopóki nie uzyska racjonalnego kształtu. Innymi słowy, miłośnik mądrości nie może trwać w stanie podziwu dla dziwów świata, ale raz wprawiony w ten stan, musi poruszać się w przeciwnym kierunku, ku lepszemu zrozumieniu. Rodzi się tylko pewna obawa, którą najlepiej oddaje dziewiętnastowieczny poeta John Keats: Czy czarów wszelkich nie rozproszy / Zimnej filozofii dotyk?.
Iryda (a. Iris) – personifikacja tęczy; wg Hezjoda była córką okeanidy Elektry i Taumasa, którego imię autor kojarzy ze słowem thaûma: cud, zadziwiające, niezrozumiałe zjawisko.
Tales (ok. 624-ok. 548 p.n.e.) – filozof i matematyk grecki ze szkoły jońskiej; rozpoczął spór o zasadę przyrody, utożsamiając ją z wodą. Zasłynął również tym, że przewidział zaćmienie Słońca na dzień 28 maja 585 r. p.n.e.
Heraklit (ok. 540-480 p.n.e.) – filozof grecki, twórca wariabilizmu pozostającego w opozycji do statyzmu szkoły eleackiej. Uważał, że boskie prawo (logos) rządzi zmiennym światem i jednoczy obecne w nim przeciwieństwa. Jego powiedzenie, że nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki, ponieważ zmienia się w niej woda, wzmocnij jeszcze jego następca Kratylos, który miał powiedzieć, że nie można nawet raz wejść do tej samej rzeki.
Platon (ok. 429-347 p.n.e.) – uczeń Sokratesa i nauczyciel Arystotelesa, założyciel ateńskiej szkoły filozoficznej nazwanej Akademią. Przypisuje się mu autorstwo trzydziestu sześciu dialogów i trzynastu listów. Platon jest twórcą teorii idei, zgodnie z którą niematerialne i niezmienne idee tworzą hierarchię, z ideą Dobra na szczycie.
Arystoteles (384-322 p.n.e.) – jeden z największych uczonych w historii ludzkości, student w Akademii Platona, a potem twórca własnej szkoły, nazwanej Likejonem. Wychowawca Aleksandra Wielkiego. Dzieła Arystotelesa wywarły wielki wpływ na filozofię średniowieczną (w tym szczególnie na myśl św. Tomasza z Akwinu), a jego myśl dominowała w nauce aż do XVII w.
*notki biograficzne pochodzą z książki: J. Wojtysiak, M. Iwanicki, Źródła mądrości. Podręcznik do filozofii dla liceum ogólnokształcącego i technikum. Zakres podstawowy, Lublin 2020.
Autor grafiki Marcin Paschalis-Jakubowicz
Comments